नेवार भूमिका रूपमा नेपाल मण्डल क्षेत्र

• काशीनाथ तमोट

‘नेपाल’ शब्दले तीन वटा भौगालिक क्षेत्रलाई बुझाउ“छ । ती हुन् नेपाल गर्त – (स्वनिगः, नेपाल खाल्डो, नेपाल उपत्यका वा बृहत्तर काठमाडौं), नेपाल मण्डल (मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्रका पहाडी प्रदेश) र नेपाल अधिराज्य (पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मको भूभाग) ।


यहा“ नेपाल मण्डलमा नेपाल अधिराज्यका ७५ जिल्लामध्ये १२ जिल्लाबारे विवेचना गरिन्छ । नेपाल मण्डलका १२ जिल्लालाई तीन समूहमा विभाजित गर्न सकिन्छ । जस्तै– केन्द्रीय जिल्ला तीनवटा (काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुर), मध्य जिल्ला चारवटा (काभ्रेपलाञ्चोक, मकवानपुर, नुवाकोट र सिन्धुपाल्चोक), बाहिरी जिल्ला पा“चवटा – ( धादिङ, रसुवा, दोलखा, रामेछाप र सिन्धुली)
नेपालको प्राचीन इतिहास (वर्मा र लिच्छवी) कालमा नेपाल मण्डल एक स्वतन्त्र राज्य थियो । (तात्कालीन श्री ५ को सरकारद्वारा गठित) इतिहास संशोधन मण्डलका इतिहासकारहरूले त्यो (नेपाल मण्डल वर्तमान) नेपाल अधिराज्य जतिकै ठूलो थियो भनी भन्दै आएका छन् ।

मल्लकालमा नेपाल मण्डलमा चारवटा स्वशासित राज्यको उदय भयो र ती चार स्वशासित राज्यहरू मिली नेपाल मण्डल संयुक्त राज्य ९ग्लष्तभम क्तबतभक या ल्भउब िःबलमब०ि बन्यो । यसरी विकसित स्वशासित स्वतन्त्र राज्यहरू हुन्– कान्तिपुर, ललितपुर, भक्तपुर र दोलखा । मल्लकालमा यी चारवटा राज्यले चर्चेको भौगोलिक क्षेत्र नेपाल मण्डल हो । त्यसलाई पृथ्वीनारायण शाहले २६ वर्षमा (२६ वर्षसम्म लडाइ“ गरी) जितेपश्चात त्यस क्षेत्रलाई प्रारम्भिक शाहकालमा ‘सदर उपत्यका’ भित्र पारियो । त्यसभन्दा बाहिर परेको क्षेत्र ‘मोफसल’ भयो । राणाकालमा नेपाललाई ३६ जिल्लामा विभाजित गर्दा नेपाल मण्डल क्षेत्रभित्र

 (१) सदर उपत्यका

 (२) मोफसल (पहाडी जिल्ला– पूर्व १ र २ नं, पश्चिम १ र २ नं), र 

(३) भित्री मधेस (सिन्धुली, चिसापानी, मकवानपुर) भयो । पञ्चायतकालमा १४ अञ्चल ७५ जिल्लामा विभाजित गरेपश्चात त्यसमा ३ अञ्चल र १२ जिल्ला प¥यो ।

ईस्वीपूर्व दुई हजार वर्षदेखि काठमाडौं उपत्यकामा उत्तर भोटबाट हिमाल पार गरी मानिस बस्न आउने गरे । पूर्वोत्तर भारतबाट पनि भोट–वर्मेलीभाषी मानिस आए । ईस्वीको आसपास दक्षिणबाट उत्तर भारतबाट र पश्चिम तराईबाट मानिसले बसाइ“ सरे (बसाइ“ सरेर आए) । ईस्वीपछि पन्जाब कास्मीरबाट पनि मानिस आए । यसप्रकार चारैतिरबाट मानिस बाहिरी जिल्ला, मध्यजिल्ला हु“दै केन्द्र जिल्ला (काठमाडौं उपत्यका) मा बस्न आए । यिनीहरू सबै मिसिएर पृथक भा“डो ९ःभतिष्लन एयत० को रूपमा नेवार सभ्यताको उदय भयो, जुन उत्तरको पनि होइन, दक्षिणको पनि होइन । वर्मा (१–४ शदि) – लिच्छवी (५–९ शदि) कालमा नेवार कालको उदय भयो । दसौ“ शदिदेखि स्थानीय ‘नेपाल लिपि’ को प्रादुर्भाव भयो । हिमालपारिको भाषा र संस्कृत–प्राकृत भाषा मिलाएर एघारौ“ शदिदेखि ‘नेपाल भाषा’ को जन्म भयो । ईस्वीको पहिलो सहस्राब्दीमा पृथकपृथक संस्कृति अपनाइ“दै आइरहेकोमा दोस्रो सहस्राब्दीदेखि ‘नेपाल संस्कृति’ को लक्षण प्रादुर्भाव भयो । मल्लकालको अन्त्य अठारौ“ शदिसम्म नेवार सभ्यताको स्पष्ट पहिचान भयो । आजको नेवार सभ्यता त्यसैको निरन्तरता हो ।

नेपाल मण्डलमा लिच्छवी कालको भोटस“गको सम्बन्धका कारण, खासगरी आठौ“ शताब्दीमा राजा नरेन्द्रदेवले भोटे सेना भिœयाएपछि नेपालको सिमानास“ग जोडिएको प्रान्त चाङ प्रदेशका तामाङको (नेपालमा) बसाइ“सराइ भयो । चाङमीहरूलाई नेवारहरूले संज (संय्) भन्ने गरे । यिनीहरू तामाङ हुन् । बन्द व्यापार र खेतिपातीका क्रममा नेपाल मण्डल आएका संज (चाङमी) हरूको संख्या १३–१४ सय वर्षभित्र नेवारभन्दा अधिक भयो । १२–१३ शदिदेखि पश्चिमबाट खसहरू र दक्षिणबाट डोय् (कर्नाटकका) मानिस नेपाल मण्डलमा बस्न आए । सात–आठ सय वर्षभित्र यिनीहरूको संख्या पनि तीव्र रूपमा बढ्यो । यसप्रकार नेपाल मण्डलका मूल जाति नेवार अल्पसंख्यक हु“दैगएको देखिन्छ । नेपाल मण्डलको सभ्यताका बाहक नेपाल भाषाभाषीहरूको चेतना जाग्यो भने यहा“को सभ्यताको संरक्षण गर्न नसकिने होइन । सम्झनुपर्ने कुरा के हो भने नेवार सभ्यता भनेको उत्तर र दक्षिण एसियाली सभ्यताहरूको समिश्रणबाट बनेको विशिष्ट सभ्यता हो ।

पहिलो सहस्राब्दीमा नेपाल मण्डलको सामाजिक संगठनको जगमा आप्mनो विशिष्ट सभ्यता उदय भएपछि ने.सं. ५५० तिर नेपाल मण्डलको धार्मिक भूगोल ‘नेपाल महात्म्य’ बन्यो । यसले नेपाल मण्डललाई एउटा धार्मिक क्षेत्रको रूप दियो । यसले एउटा भौगोलिक सिमाना तोक्यो । यसपछि त्यसलाई हिमवतखण्डमा समावेश गरियो । पशुपति पुराण आप्mनै तरिकाले विकसित भयो । पशुपतिलाई केन्द्र मानी ने.सं. ७०० तिर नेपाल मण्डलमा ६४ शिलिङ्ग यात्रा गर्ने परम्परा बसालियो । गुहेश्वरीलाई केन्द्र मानी तीनवटा मण्डल अथवा आवरणको २४ पीठको ‘नेपाल मण्डलपीठ’ को जन्म भयो ।

उता बौद्ध नेवारहरूले ने.सं. ६०० तिर स्वयम्भू पुराण बनाए । यो नेपाल मण्डलको बौद्ध भूगोल हो । यसमा अष्ट वीतराग, द्वादस तीर्थ, सप्तबुद्धस्थानलाई स्थानीयकरण ग-यो । ने.सं. ८०० को अन्त्यतिर बौद्ध बज्राचार्यहरूले चक्रशंकरादि ग्रन्थमा उल्लिखित २४ शारीरिक न्यासलाई वंघः कान्तिपुर क्षेत्रपाललाई केन्द्र मानी नेपाल मण्डलभित्र २४ पीठ भएको परिकल्पना गरी पीठ सेवा जाने परम्परा बसाले । यसप्रकार नेपाल मण्डल एउटा एकीकृत प्रदेशका रूपमा विकसित भयो । यसको संवाहक नेवारहरू हुन् । दुई हजार वर्षदेखि यो क्षेत्र नेवार क्षेत्र हो ।